Saraybosna Ziyaret

SARAYBOSNA ZİYARET RAPORU

21-23 Nisan 2014 tarihlerinde şirketimizce ziyaret edilen Saraybosna’da edinilen ticari, ekonomik ve sosyal konulara ilişkin izlenimler ve yapılan değerlendirmeler aşağıda özetlenmektedir.

1. Genel Bilgiler

Yaklaşık 4 milyon nüfusu (Boşnak %50, Sırp % 32, Hırvat % 15, Diğerleri % 3) ve 51.000 km2 ile yüzölçümü ile küçük bir ülke konumunda olan Bosna Hersek’in başkenti Saraybosna, önemli şehirleri ise Banja Luka, Zenica, Tuzla, Mostar, Prijedor’dur. Savaşın izlerinin gerek binalarda gerekse şehir halkı üzerinde yoğun bir şekilde hissedildiği gözlemlenmiştir.

Saraybosna’nın, başkent olmasına rağmen ülkenin ticaret ve sanayi merkezi konumunda olduğunu söylemek mümkün değildir. Saraybosna’dan karayolu ile yaklaşık 2 saatlik bir çember içerisinde yer alan coğrafi alana dağılmış serbest bölgelerde faaliyet gösteren üretim tesisleri bulunmaktadır. Ancak büyük çaplı üreticilerin üretim tesisleri olmasa dahi Saraybosna’da ofisleri bulunmaktadır.

Şehirdeki ticari hayatı durgun olarak nitelendirmek mümkündür. Şehirde, pek çoğu yeni hizmete giren AVM’lerin yanı sıra cadde mağazacılığının bulunduğunu söylemek mümkündür. Şehrin durağan ticari yaşamı, gerek kültür gerekse kış turizmi kapsamında çevre ülkelerden, diğer Avrupa ülkelerinden ve ülkemizden gelen gruplar sayesinde belirli bir ölçüde artmıştır.

2. Görüşülen Kurum, Kuruluş ve Firmalar

İlk olarak T.C. Seul Büyükelçiliği ziyaret edilerek Büyükelçimiz Sayın Ahmet Yıldız ve Ekonomi Bakanlığı Temsilcisi Sayın Bilgehan Ramazan Caner ile görüşülmüş, kendilerinden Bosna Hersek’in siyasi ve idari yapısı ile ülke ekonomisine ilişkin kapsamlı bilgi alınmıştır.

Yine, Saraybosna Kültür ve Tanıtma Müşavirliği ziyaret edilmiştir. Kendilerinden alınan bilgiye göre 2010 yılında ülkemizden Bosna Hersek’e giden turist sayısı 42 bin iken bu rakam 2013 yılında 72 bine ulaşmıştır. Bu artışta, ülkemizden Saraybosna’ya olan uçuş sayısının artması, THY dışında Pegasus’un da ülkeye uçmaya başlaması ve bilet fiyatlarının düşmesi etkili olmuştur. Yine Kültür ve Tanıtım Müşavirliğinin tahminlerine göre ülkemizden Bosna Hersek’e giden turist sayısının 2014 yılında 100 bin civarında gerçekleşmesi beklenmektedir.

Saraybosna’da faaliyet gösteren ve ülkede yatırım yapan ilk yabancı finans kuruluşu olma özelliği taşıyan Ziraat Bankası yetkilerince, ülkenin bankacılık sektöründe kayda değer bir sıkıntı bulunmadığı, akreditif ve teminat mektubu verilmesi, kredi tahsisi gibi uluslar arası ticareti, yurtdışı müteahhitlik hizmetlerini ve yurtdışı yatırımları doğrudan ilgilendiren konularda aktif hizmet verilmekte olduğu, ancak savaş sonrası yeniden yapılandırma süreci devam eden ülkede ticari ve sınaî faaliyetlerin henüz sınırlı bir düzeyde seyretmekte olduğu ifade edilmiştir.

Bosna Hersek finans sektörünün önde gelen kuruluşlarında Bosnia Bank International (BBI) Genel Müdürü, hali hazırda Bosna Hersek’in genç nüfusunun işsizlik nedeni ile Avrupa’nın başka ülkelerine göç etmek zorunda kaldığını, bu durumun değişmesi ve %40’ın üzerindeki işsizlik oranının düşürülmesi için yabancı yatırımlara ihtiyaç duyulduğunu bu nedenle Türkiye’den gelecek yatırımcılara BBI tarafından her tür desteğin verileceğini belirtmiştir.

Bosna Hersek ile Türkiye arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin artırılması amacıyla kurulan ve Saraybosna, İstanbul ve Bursa’da yer alan ofisleri aracılığı ile faaliyetini sürdüren Bosna Hersek ile İlişkileri Geliştirme Merkezi Vakfı (BİGMEV) yetkilileri ile yapılan toplantıda, anılan Vakfın Yönetim Kurulu üyesi Sayın Adis Alagic:

• Ülkeye yatırım yapmayı planlayan yabancı firmalar için bankalar veya yabancı finans kuruluşlarına çeşitli krediler sağlandığını,
• Gayri menkul sektörünün yabancı yatırımcılar için cazip olduğunu, yabancı firmalara gayri menkul satışının mümkün olduğunu,
• Tarım, hayvancılık ve turizm sektörlerinde yatırım imkanları bulunduğunu,
• Türkiye’nin rekabetçi olduğu tekstil sektörünün yine yatırım için doğru bir tercih olacağını,
• Hizmetler sektöründe, özellikle konaklama-otel anlamında yatırımlara ihtiyaç duyulduğunu,
• Büyük bölümü ormanlarla kaplı Bosna Hersek’in ağaç ve ağaç ürünleri konusunda yatırım potansiyeli arz ettiğini,
• Gıda alanında kanatlı eti, yumurta ve süt ürünleri alanında yatırım yapılabileceğini belirtmiştir.

Saraybosna da yerleşik olan ve teknik müşavirlik, yatırım & finansman danışmanlığı, yasal danışmanlık alanlarında faaliyet gösteren, Bristol Oteli ve Sarajevo City Center iş merkezi gibi önemli projelerin hayata geçirilmesini sağlayan Management Development Consultancy (MDC) firması Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Edin Sefo ile yapılan görüşmede gayrimenkul, turizm ile tarım ve hayvancılık, sektörlerinin yabancı yatırımcılar için cazip olacağı anlaşılmıştır. Sayın Edin Sefo ayrıca, Türkiye’den gelecek potansiyel yatırımcılara teknik, yönetimsel ve yasal alanda danışmanlık hizmeti verebileceklerini ifade etmiştir.

Türkiye’de yaklaşık 20 yıl yaşamış ve halen tekstil ve hazır giyim sektöründe ülkemizde yatırımları bulunan, Saraybosna’da perakende sektöründe faaliyet gösteren Pepee Doo firması sahibi Sayın Emir Osmanoviç, ayakkabı imalatı ve hazır giyim (özellikle bebek-çocuk giyimi) alanlarında Bosna Hersek’te yapılacak yatırımların kısa sürede yatırım maliyetini karşılayacağını zira bu alanlarda ciddi anlamda dışa bağımlılık olduğunu dile getirmiştir.

3. Turizm ve Konaklama[1]

Saraybosna Uluslararası Havalimanı (www.sarajevo-airport.ba) şehir merkezine yaklaşık 12km mesafede yer almaktadır. BH Airlines’ın İstanbul, Kopenhag ve Zürih için direkt uçuşları vardır ve THY, Pegasus, Lufthansa, Austrian Airlines gibi uluslararası havayolu şirketleri birçok Avrupa şehrini Saraybosna’ya bağlamaktadır. Ayrıca birçok Otobüs firması Saraybosna’ya hizmet vermektedir. Bunlardan en yaygın hatta sahip olan Centrotrans Eurolines, Avusturya, Belçika, Karadağ, Danimarka, Fransa, Hollanda, Hırvatistan, Slovenya ve Sırbistan’a direkt otobüs seferleri düzenlemektedir.

BH Tren seyahati yeterince modernize ve popüler değildir, ancak düşük bütçeli gezginler için uygundur. Saraybosna ve Zagreb’i bağlayan doğrudan bir demiryolu hattı Zagreb üzerinden diğer Avrupa ülkelerine gitmek için erişim sağlamaktadır.

Türkiye, ABD, Kanada vatandaşları ile Avrupa Birliği ülkelerinden gelen ziyaretçilerin Bosna Hersek’e girmek için vize almaları gerekmemektedir. Vize gerektirmeyen diğer ülkelerin listesi Bosna Hersek Dışişleri Bakanlığının web sitesinde bulunabilir: www.mfa.ba 

Şehir Merkezi: Bosna Hersek’in başkenti olan Saraybosna’da Turizm sezonu Yaz ve Kış Turizmi olarak 12 aydır. Tarihi ve kültürel zenginliğinin yanı sıra bir çok festival ve etkinliğe ev sahipliği yapmaktadır. Şehir merkezinde görülmesi gereken birçok tarihi ve kültürel açıdan değerli eser bulunmaktadır. Bascarsija adı verilen bölge 1462 yılında kurulmuştur ve eski Saraybosna’nın kalbidir. Günümüzde sadece birkaç büyük çarşının kısımları kalmıştır ve bunlar küçük dükkanlar, antikacılar, kafe ve restoranlar olarak halen kullanılmaktadır.

Merkezde görülmesi gereken eserlerden bazıları; Avrupa’nın 3.büyük ve işlevsel sinagogu olan Aşkenazi Sinagogu, Alifakovaç Mezarlığı, Neo Gotik tarzda 1889 yılında inşa edilmiş olan İsa’nın kutsal kalp katedrali, Saraybosna’nın kurucusu Isa Bey Ishakovic tarafından 1457 yılında yaptırılmış olan İmparator Camii, 18.yüzyılda inşa edilmiş ve Osmanlı döneminde Saraybosna hayatının en otantik örneklerinden biri olan SVRZO’nun evi, 16.yüzyılda inşa edilen Latin Köprüsü, 4 yıllık kuşatma sırasında dış dünya ile Kentin tek bağlantısı olan Umut Tüneli, 1551 yılında inşa edilen Osmanlı döneminden kalan tek han olan MORIC HAN’dır. Ayrıca şehirde bir çok müze, sanat galerisi ve tiyatro  bulunmaktadır.

Civar Bölgeler: Saraybosna’dan yaklaşık 90 dakikalık yolculuktan sonra Mostar’a varırsınız. Şehirde bulunan meşhur Mostar Köprüsü, Koski Mehmet Paşa Camii ve Karacözbey Camii görülmesi gereken en önemli kültür anıtlarıdır. Vezir şehri diye anılan Travnik ziyaret edilmesi gereken yerlerden biridir. 1757 yılında inşa edilen Süleymaniye Camii, Nobel ödüllü İvo Andriç’in evi, Travnik miras müzesi ve şehre panoramik bir görünümü olan Eski Şehir Ortaçağ kalesi Travnik’te yer alır. Olimpik Dağları ( Bjelasnica, Igman ve Jahorina), 40km’lik kayak pistleriyle kış sporları ve kış turizmi için kullanılmaktadır. Ayrıca Saraybosna’ya bir buçuk saatlik mesafede bulunan, Bosna Hersek’in en yüksek noktası olan Lukomir Dağında dağ köylerini ve Rakitnice Kanyonu ziyaret edilmeye değer yerler arasındadır.

Konaklama: Saraybosna’da 5 yıldızlı hoteller, küçük hosteller, pansiyon ve motellere kadar her bütçeye uygun konaklama imkanı bulunmaktadır. Konaklama kapasitesinin yoğun olarak görüldüğü Merkez (Hotel Europe) ve Eski Şehir tarafları dışında Yeni Saraybosna (Bristol Hotel, Holiday inn) ve Yeni Şehir (Radon Plaza, Hotel Sarajevo) semtlerinde de konaklamak için olduğu gibi, konferans ve diğer etkinliklerin organize edilebileceği hoteller mevcuttur. Ayrıca havaalanına yakın olan, olimpiyatların düzenlendiği Byelaşnitsa ve Igman dağlarının ve zengin sülfrik suların bulunduğu ILICA bölgesinde büyük wellness kompleksleri mevcuttur. Saraybosna çevresindeki dağlarda, otel, motel, daire ve dağ kulübeleri gibi konaklama seçenekleri mevcuttur. Konaklama ücretleri 50 ila 150 Euro arasında değişmektedir. Yeme içme kültürü Osmanlı’nın da etkisiyle Türk mutfağından esinlenmiştir. Yiyecek–içecek fiyatları oldukça uygundur.

4. Değerlendirme ve Sonuç

İhracat

• 2013 yılı rakamlarına[2] göre 32.16 milyar gayri safi milli hasılası ve 8.300 dolar kişi başına düşen geliri, tahmini %0,8’lik büyüme oranı ve %44,3’lük işsizlik oranı göz önüne alındığında savaş sonrası toparlanma ve yeniden yapılandırma sürecindeki Bosna Hersek’in, ihracat anlamında Türk firmaları için önemli bir potansiyel arz ettiğini söylemek güçtür. Bu çerçevede, 2013 yılında 274 milyon dolar düzeyinde olan ihracatın yakın dönemde kayda değer bir artış göstermesi de çok olası gözükmemektedir.
• Bosna Hersek’e ihracatına başlamak veya ihracatını artırmak isteyen firmaların, Bosna Hersek’in ithalatında önemli yer tutan Hırvatistan, Almanya, İtalya ve Sırbistan gibi Avrupa ülkelerinden ithalatı bulunan yerel firmaları ve bu firmaların ithal ettikleri ürünleri tespit ederek, sayılan bu ülke üreticileri ile mevcut pastadan pay almak için rekabete girmesi gerekecektir.
• Yine sayılan bu ülkelerden özellikle Hırvatistan, Sırbistan ve İtalya’nın Türkiye’ye kıyasla coğrafi konumlarına bağlı olarak sahip oldukları lojistik avantajların, izlenecek pazarlama stratejisi belirlenirken dikkate alınması faydalı olacaktır.

İthalat

• Bosna Hersek’i bir sanayi ülkesi olarak tanımlamak mümkün olmasa da ülkede demir-çelik, kömür, diğer maden ve metallere ilişkin üretim bulunmakta aynı zamanda tekstil, tütün, ağaç işleme, kağıt, ev aletleri, tarım, hayvancılık ve süt ürünleri sektörlerinde faaliyet gösteren üretici firmalar bulunmaktadır.
• Türkiye’nin Bosna Hersek’ten ithal ettiği temel ürünler arasında metaller, metal ürünleri ve hurda, deri, kürk ve bunlardan elde edilen ürünler, mineral yakıtlar (kömür, kok, gaz, petrol) ve elektrik enerjisi, kağıt, selüloz ve ilgili ürünler ile basılı yayınlar, kimyasal ürünler (organik, inorganik), silah, mühimmat ve bunların parçaları, makine, beyaz eşya, mekanik cihazlar, kazanlar, nükleer reaktörler ve parçaları, hayvansal ürünler (et, balık ve süt), yağ, kakao, bunlardan elde edilen ürünler ile diğer gıda ürünleri önde gelmektedir.[3]
• İşlenmiş et ürünleri, süt ve süt ürünleri, hazır ve dondurulmuş gıda gibi ürünlerde Bosna Hersekli üreticilerin Türkiye pazarında daha geniş yer bulabileceği değerlendirilmektedir.

Müteahhitlik

• İnşaat sektöründe hem alt (yol ve doğalgaz dağıtım) ve hem üst yapı (konut, otel, hastane) anlamında pek çok projeye ihtiyaç duyan Bosna Hersek’in mevcut idari ve siyasi yapısı ile hibe ve desteklere dayanan geliri göz alındığında müteahhitlik sektöründe, kamu tarafından ihale edilen/edilecek olan projeler henüz ciddi fırsatlar yaratmamaktadır.
• Cengiz İnşaat tarafından üstlenilen otoyol inşaatı dışında Türk müteahhitlik firmaları tarafından Bosna Hersek’te üstlenilen kayda değer bir proje bulunmamaktadır.
• Bosna Hersek’te yer almak isteyen müteahhitlik firmalarının ülkeye küçük ve orta ölçekli de olsa yatırım perspektifiyle yaklaşmalarının daha doğru bir strateji olacağı düşünülmektedir.

Yatırım

• Hemen her alanda yatırım ihtiyacı bulunan Bosna Hersek’te Türk firmaları için çeşitli yatırım olanakları bulunmaktadır:
  • Gayri menkul ve konut: Bosna Hersek’te savaş sonrası konut olarak kullanılan binaların yaklaşık %40’ı yıkılmış veya hasar görmüş durumdadır. 2 ila 10 milyon Avro arasında değişen küçük ve orta ölçekli konut yatırımlarına yüksek düzeyde talep olacağı, ilk yatırım maliyetinin kısa sürede geri alınacağı değerlendirilmektedir.
  • Turizm: Özelde Saraybosna, genelde ise Bosna Hersek, Türkiye’nin de aralarında bulunduğu çevre ülkelerden gelen pek çok turist kafilesini ağırlamaktadır. Bosna Hersek, gerek kültür turizmi, gerekse kaplıca ve kış turizmi açısından potansiyel arz eden bir ülke konumundadır. Bu çerçevede, turizm sektöründe yapılacak yatırımların, mevcut tesis sayısının yetersiz oluşu ve hizmet kalitesinin ise global standartların altında olduğu göz önüne alındığında, turizm sektöründe yapılacak bir yatırımın geri dönüş süresinin ülkemize kıyasla çok daha kısa olacağı değerlendirilmektedir.
  • Bosna Hersek’i yatırım perspektifi ile değerlendiren firmalar için potansiyel arz eden diğer sektörler: sağlık, tarım, hayvancılık ve süt ürünleri, ormancılık ürünleri, tekstil & hazır giyim, deri ve madenciliktir.
  • Asgari ücretin 400 Avro civarında olması, inşaat, tekstil ve maden sektörlerinde yetişmiş iş gücünün bulunması, Türkiye ile olan kültürel yakınlık, Hükümet tarafından yatırımcılara verilen çeşitli destek ve teşvikler, ile ülkenin coğrafi konumu göz önüne alındığında genel anlamda Bosna Hersek Türk yatırımcılar için cazip bir ülke konumundadır.

Kamu Alımları ve İhaleler

• Savaş sonrası oluşturulan siyasi ve idari yapı kapsamında Bosna Hersek'te hali hazırda 2 bölgeli (entite) bir yapı mevcut olup, ayrıca özel statüye sahip Brčko bölgesi bulunmaktadır. Bu çerçevede karar alma mekanizması ademi merkeziyetçi nitelikte olup, devlet tarafından açılan sınırlı sayıdaki ihalenin hayata geçmesi zaman almakta, bu tür ihalelerde bürokratik maliyetler kayda değer bir yekun tutmaktadır.
• Mevcut milli gelir düzeyi, büyüme oranı ve temel finansman kaynağının Türkiye’nin de aralarında bulunduğu yabancı ülkeler ve Uluslararası Kuruluşlar olduğu düşünüldüğünde Bosna Hersek’teki kamu ihale ve alımlarının Türk firmaları için yakın dönemde cazip fırsatlar sunması olası gözükmemektedir. Bu nedenle, AB’ye üyelik perspektifi olan ve AB’den pek çok farklı alan hibe ve destek alan Bosna Hersek’te, yine AB tarafından finanse edilen ve www.europa.ba internet sitesinden duyurulan kamu alımı ve ihale ilanlarının takip edilmesi Bosna Hersek ile ilgilenen firmalar için daha faydalı olacaktır.

Hizmetler

• Turizm: Tarihi dokusu, doğal güzellikleri, kış turizmine sağladığı imkanlar ve kaplıca turizmi açısından Bosna Hersek hali hazırda yabancı turistlerin rağbet ettiği bir ülke konumunda olup, sektörde halen büyüme potansiyeli mevcuttur. İstanbul bağlantılı uçuşlar ile farklı ülkelerden gelen konukların 2 ila 4 günlük turlar kapsamında Bosna Hersek’e getirilmesinin ticari anlamda dikkate alınması gereken bir fırsat olduğu değerlendirilmektedir.
• Kış turizmi, kültür turizmi, dini ziyaretler ve kaplıca otelleri vb. alanlarda yılın 12 ayında turist çeken Bosna Hersek’in otel, kış ve kaplıca turizmine yönelik tesislerde yatırıma ihtiyacı bulunmaktadır.
• Finans: Hali hazırda ülkemizden sadece Ziraat Bankasının şube açtığı Saraybosna’da diğer kamu bankalarının ve özel bankaların şube açmasının mevcut ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde faydalı olacağı düşünülmektedir.

Heyet Ziyaretleri

• Bosna Hersek’e yapılması planlanan ticaret heyeti, müteahhitlik ve yatırım heyeti gibi iş gezilerinde dikkat edilmesi gereken hususlar:
  • Sektörlerin ve katılacak firmaların önceden dikkatlice belirlenmesi, heyete katılacak firmaların ihracatın yanı sıra yatırım perspektifi de taşıması,
  • Üretici firmaların genellikle Saraybosna dışında yer alması nedeni ile planlanan ziyaret programı öncesinde duyuruların zamanında yapılması ve bu firma temsilcilerinin ziyaret kapsamında Saraybosna’ya davet edilmesi,
  • Ticaret heyeti programlarına katılan firmaların Bosna Hersek’i aynı zamanda bir tedarik merkezi olarak değerlendirmesi bu anlamda ithalatçı firmaların da heyete dahil edilmesi,
  • Lojistik konusunda şehir merkezinde yer alan Hotel Europe veya Radon Plaza’nın tercih edilmesi uygun olacaktır.
• Shedu Danışmanlık ve Dış Ticaret olarak olası heyet programlarında işbirliği yapılması hususunda BİGMEV ile prensip anlaşması yapılmış, MDC firması ile ise bir Ortaklık Anlaşması imzalanmıştır.

Daha detaylı bilgi için: shedu@sheduconsulting.com